Wie gooide nu toch die eerste noodlottige tomaat die het startsein gaf voor het tomatengevecht "La Tomatina"? De waarheid is dat niemand dat weet. Misschien was het wel een protest tegen Franco of een feest dat uit de hand liep. De populairste versie van het verhaal luidt dat, uit aandachttrekkerij, plaatselijke bewoners in 1945 een vechtpartij begonnen tijdens Los Gigantes, een festival met een optocht van reusachtige poppen gemaakt van papier-maché. Men begon met het smijten van rijpe tomaten toen men toevallig een groentestal die vlakbij stond, passeerde. Onschuldige toeschouwers raakten erbij betrokken en het voorval escaleerde in een massaal strijdgewoel waarin de tomaten je om de oren vlogen. De aanstichters moesten de verkopers van de tomaten de schade vergoeden, maar dat kon niet voorkomen dat er nog meer gevechten met tomaten plaats zouden vinden en daarmee was een nieuwe traditie geboren.

Uit angst dat alles volledig uit de hand zou lopen, verboden de autoriteiten in de jaren vijftig het gevecht. Later werd het verbod versoepeld om vervolgens weer opnieuw te worden ingesteld. In 1951 werden plaatselijke bewoners die het verbod negeerden, gevangen gezet maar onder druk van het publiek werden ze weer vrijgelaten. De beroemdste en tevens brutaalste actie tegen het verbod vond in 1957 plaats, toen tegenstanders ervan een nagemaakte tomaat ten grave droegen, compleet met kist en een stoet. Na 1957 besloot de plaatselijke overheid om zich er maar bij neer te leggen. Ze stelde regels op en aanvaardde de absurde traditie volledig.

Hoewel het hier allemaal om de tomaten draait, is er voorafgaand aan de beslissende confrontatie een week met festiviteiten. Het gaat hier om de viering van de beschermheiligen van Buñol, de maagd Maria en St. Ludovicus Bertrandus, compleet met optochten, muziek en vuurwerk en dat alles op de vrolijke, Spaanse manier. Om krachten op te doen voor het aankomend gevecht, serveert men aan de vooravond van de strijd een enorme hoeveelheid paella, een typisch Valenciaans gerecht met rijst, zeevruchten, saffraan en olijfolie.

Tegenwoordig verloopt dit ongeremde festival wel op een enigszins geordende wijze. De organisatoren gaan zelfs zo ver dat ze speciaal voor dit jaarlijkse evenement een aparte tomatensoort hebben gekweekt die niet eetbaar is. De festiviteiten beginnen dan zo rond 10.00 uur ’s morgens, wanneer de deelnemers met elkaar de strijd aangaan om een ham te pakken te krijgen die aan de top van een ingevette paal is bevestigd. Terwijl de toeschouwers door de straten dansen en zingen, spuiten ze de klauteraars nat met water. Wanneer de kerkklok twaalf uur slaat en het schreeuwen van de kreet: “Tomate, tomate!” een hoogtepunt bereikt, rijden er vrachtwagens vol tomaten de stad binnen.

Vervolgens begint het echte werk wanneer het waterkanon wordt ingezet. Dit is namelijk het groene licht voor het knijpen in en het smijten met tomaten in een grootscheepse aanval tegen de mede-deelnemers. Van ver aangegooide “boogtomaten”, fatale schoten over een korte afstand en middellange hoekworpen, wat ook de gehanteerde techniek is, tegen de tijd dat het weer voorbij is, ziet men er heel anders uit en voelt men zich heel anders. Bijna een uur later amuseren de doorweekte deelnemers zich in een zee van tomatensalsa en herinnert niets meer aan een gewone tomaat. Een tweede kanonschot geeft dan het eindsignaal voor het gevecht.